Çanakkale ili sınırları içinde Gelibolu Yarımadası’nda bulunan Çanakkale Şehitleri Anıtı, 1915’te I. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale Savaşları şehitleri anısına yaptırılan anıttır. Feridun Kip, İsmail Utkular ve Doğan Erginbaş’ın tasarımı olan Çanakkale Şehitleri Anıtı, Çanakkale Boğazı’na bakan, Morto Koyu önündeki Hisarlık Tepe’ye konumlandırılmış. 1954 yılında yapımına başlanan anıt, 1960 yılında ziyarete açılmış.

Anıt, I. Dünya Savaşı sırasında Gelibolu Yarımadası’nda tarihin gördüğü en kanlı savaşlardan biri için yaptırılıyor: savaşta yaklaşık 205.000 İngiliz, 47.000 Fransız ve 213.882 Türk askeri şehit oldu. Savaş sonrasında yoğun zaiyat nedeniyle ölen askerlerin defnedilmesi savaşın iki tarafı için de büyük bir sorun haline gelmiş ve Gelibolu’nun dar alanına biriken binlerce şehit, toplu mezarlara gömülmüş. Bunun üzerine Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan (30 Ekim 1918) sonra İngilizler tarafından farklı konumlarda farklı mezarlar ve anıtlar yaptırılmış. Ardından Lozan Antlaşması’ndan (24 Temmuz 1923) sonra da, Fransızlar ve Yeni Zelandalılar da şehitleri adına mezarlık ve abideler yaptırmış. Bu tarihe kadar (1930) Türk şehitler için ise harhngi bir anıt oluşturulmamış.

©Wikimedia Commons

Türk şehitleri adına ilk abide savaştan tam 19 yıl sonra, 1934’te dikilmiş: Mehmet Çavuş Abidesi. Bu tarihten sonra 1943 yılında Milli Savunma Bakanlığı tarafından Çanakkale şehitleri için bir anıt yarışması açılmış. 1944’te 37 projenin katıldığı yarışmada İstanbul Teknik Üniversitesi’inde öğrenci olan Feridun Kip, Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular’ın önerisi yarışmayı kazanmış. Fakat üçlünün projesi, maddi imkansızlıklar nedeniyle uzun bir süre boyunca hayata geçirilmemiş. 1952 yılında anıtın yapımının tekrar gündeme gelmesiyle daha önceki yarışmanın kazananı olan ekibin önerisinin gerçekleştirilmesi kararlaştırılmış ve bugünkü Çanakkale Şehitleri Anıtı ortaya çıkmış.

Plan ve Vaziyet Planı

Feridun Kip, Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular’ın tasarımı, üzerinde 25×25 metrelik kaide yer alan ve bu kaidenin 4 kalın beton ayak üzerine oturtulduğu bir anıt. Kare kaideyi taşıyan bu 4 kalın betonarme ayak 7,5 metre genişliğinde ve aralarında da 10 metre mesafe bulunuyor. Böylece toplamda 41,7 metrelik yüksekliğe ulaşan yapının ayak izi tümüyle 62,5 metrekarelik bir alanı kapsıyor.

Tasarımcıların amacı, cüssesiyle ziyaretçilerini ve uzaktan anıtı izleyenleri etkileyecek bir anıt oluşturmak. Ekibin mimarları bu tasarımı gerçekleştirirken Roma döneminden gelen zafer takı formundan esinlendiklerini belirtiyor. Feridun Kip, Doğan Erginbaş ve İsmail Utkular’dan oluşan ekibe göre Çanakkale Şehitleri Anıtı, klasik Roma’nın getirdiği zafer takının farklı bir yorumunu ortaya koyuyor.

©Canakkale Travel

Tasarımın ilginç noktalarından biri ekibin, anıtın uzaktan Mehmetçiğin “M” harfi şeklinde gözükmesi isteği olsa da mimar Doğan Erginbaş’ın ifadesiyle anıt “tüm coğrafyalardan gelen şehitlerimizin toplu bir şekilde göğe yükselişini” temsil eden bir yapı. Anıtın kalın dört ayağında toplam sekiz adet rölyef bulunuyor. Rölyeflerden denize bakan dördü deniz savaşlarını, karaya bakan dört tanesi ise kara savaşlarını anlatıyor. Bu rölyefler, 2002 yılında tamamlanmış ve 2004 yılında alana 45 metre uzunluğunda yeni bir rölyef daha eklenmiş. Ziyaretçiler alana geldiğinde bu noktadan geçip, anıtın başlangıcına ulaşıyor. Anıtın girişinde ise 1992’de yılında eklenen sembolik bir şehitlik karşılıyor ziyaretçileri.

Yapım Aşaması

Anıtın inşaatı için ilk olarak bir komite kurulmuş. Bu komitede çıkan karar sonucu anıtın betonarme olarak inşasına ve bu betonarmenin üzerinin granit kaplanmasına karar verilmiş. Bunun üzerine Çanakkale Şehitleri Anıtı’nın inşasına 17 Nisan 1954’te başlanmış. İlk yapım sürecinde malzemelerin bozuk ve kalitesiz olduğu tespiti edildikten sonra anıtın yapımı durdurulmuş. Daha sonra yardım paralarıyla tekrar başlayan anıt, 12 metre kadar yükseldiğinde maddi imkansızlıklar nedeniyle yapımı tekrar durmuş. Ardından 18 Ocak 1958’de ülke çapında yayın organlarıyla da desteklenen bir yardım kampanyasıyla yapım tekrar başlıyor ve 4 ayaktan oluşan gövdenin inşaatı 18 Eylül 1959’da tamamlanmış. Daha sonra anıt, 21 Ağustos 1960’de açılmış. Çanakkale Şehitleri Anıtı’nın son halini alması ise 2005 yılında girdiği restorasyondan sonra 2007 yılını bulmuş.

©Canakkale Travel

1971’de Çanakkale Şehitleri Anıtı’nın altına bir savaş müzesi açılmış. Burada destansı Çanakkale Savaşları’ndan kalma kalıntılar ve savaşa dair dokümanlar sergileniyormuş. İsmi Savaş Eserleri Müzesi olan bu müzenin içeriği daha sonra açılan bir yarışmayla Peb Mimarlık’ın tasarımı olan Gelibolu Kabatepe Simülasyon Merkezi‘ne taşınmış.