Sanat hareketleri, sığdırılmış oldukları dönemin kalıplarından sökülerek hayatın ve siyasetin içindeki asıl hakikatine kavuşturulmayı beklemektedir. Bugüne kadar kurulan veya tasarlanan tüm modeller, aydınlanma çağından beri parçalanmayan evrensel anlatılar ve çalışmalar tek tek parçalanmaktadır. Preziosi’nin deyişiyle bu kalkışma sanat tarihinin “kendi tarihini sanatsallaştırmasıdır.” Bu tarih sanatlaştırmasında kitaplar, fotoğraflar, notlar, çizimler, eşyalar vb. birçok belge ön ayak olmuştur. Ancak bunlar arasında en sahici olanı kuşkusuz manifestolardır. Ali Artun’a göre onlar birer metin, hem de birer olay. Sanat dininin hem duaları, hem beddualarıdır.

Fransız Devrimi’yle birlikte doğan manifesto, 19.yüzyılda siyasal başkaldırının sesi olacak, 20. yüzyılda ise umudun sözcüsü olan sanat ile ifadesini sürdürecektir. Aynı zamanda yaratılan veya yaratılacak olan ütopyaların gerçekleşebileceği umudu dünyaya devrimle birlikte ‘manifest’ edilmiş olacaktır. Ütopya, manifestonun bir ilkesidir ve devrimci hamlelerin şiiridir.(Ali Artun) Diğer bir deyişle insanın şu anda veya gelecekte elde etmek istediği ya da kaybettiği kontrolü kazanma umududur. Toplumların hayallerini, taleplerini dile getirdiği, savlarını belirttiği, hareket oluşumunun doğduğu manifestoda sanat, insan duygu ve duyularını açığa çıkartan yegane araçtır. Sanat, ütopyanın hem manifestosu, hem de özüdür.(Ali Artun)

Sosyal değişim ve dönüşümler, toplum yönetimleri, gelişmeler, ilerlemeler ve bunlarla birlikte toplumun içinde bulunduğu psikososyal durumlar vb. birçok olgu, akımların ortaya çıkmasında zemin oluşturmuştur. Doğan akımlar önceki akımlara göre birer tepki olsalar da bütün avangardlar, kökleri ve bilgi paradigmaları dolayısıyla birbirine karşıt olan iki oluşum etrafında toplanmaktadır. Sanat ile sanayinin birbirine karıştığı 19.yüzyılda doğan bu avangardlar Logos (mantık) ve Phantasma (hayal gücü)‘dır. Akıl ve hayal – rasyonalite ve imajinasyon. Bu düalist yapılanmada Phantasma ayağında dada, sürrealizm, sitüasyonizm, Logos ayağında ise Bauhaus, fütürizm ve konstrüktivizm avangardları estetiğe aktarılmaktadır. Dada manifestosu Logos’un tamamen ortadan kaldırılmasını isterken, pürizmci manifesto Logos’tan matematiğe, mühendisliğe oradan da tasarıma kusursuzlukla ulaşılabileceğini savunmaktadır. Makine, rasyonalist avangartta ideal forma ulaşmak için bir ilahken, hayalperest avangard, toplumun her türlü çalkantısıyla kendine malzeme çıkarmaktadır.

Manifestoların çıkış zeminini oluşturan, döneminde umutsuzluklarla karşı karşıya kalınan, başka çaresi olmaksızın eleştiren, önerme yapan veya değerlendiren manifestolar modernliğe, en yeni olana saldırır. Bu olguyu besleyen de romantizmdir. Romantizm, modern ütopyaların estetiğidir.(Beiser) Sınıfların beğenilerine karşı çıkan, özgünlüğü savunan, aydınlanmaya teşvik eden bu ütopyada romantizm bulunur. İçinde bulunduğu duygu, durum ve davranışları bireysel olarak ele alıp ifade eden Romantizmin yanı sıra Fütürizm bir başkası üzerindeki duygu ve düşünceleri çizgi, biçim ve hareketin gücüyle birlikte empatiyle bir bağ kurar ve bunu nesnelere yansıtır. Fütürist olan Marinetti’ye göre insanın her zaman bilinci açıktır ve bu sayede başta kendinin kontrolü olmak üzere tüm doğayı kontrolü altında tutar. Ancak bilinçdışı çözümlemeye dayalı psikoanalitik yaklaşım doğaya bağımlıdır. Doğa, insanı bilinçdışı yoluyla hakimiyeti altına alır. Böylece güçlü ve makine çağında kendini zayıflatan ve etkisizleştiren iç çatışmalara mahkum eder. İnsanın bu zayıflık karşısında bilinç dışına yenildiği durumu kabullenen ve bunu açığa çıkaran Sürrealizmin bu tutumu Fütürizmin karşısında durur.

Antonio Sant’Ella

Fütürizmin hareket olarak tanınışı Marinetti’nin manifestosuyla ilan edilmiştir. Fütürist Sant’Elia hareketi, Diyonisoscu(uyum) ve Apolloncu(biçim) olarak iki uç düşünceyi temsil eden Marinetti ve Boccioni’yle birlikte düşünülmektedir. Boccioni, maddeyle etrafındaki çevreyi bütünleştiren ve biçimin içeriden dışarıya devinimini amaçlayan tasarım anlayışını ele alırken, Marinetti, uyum ve dengenin yerini makineleşmeyle birlikte “kabına sığmayan bir düşgücü”  olarak tanımlayarak özgürlüğün yıkıcı tavrını savunmuştur. Sant’Elia kullandığı eğri ve eliptik çizgilerle Fütürizmin devingenlik arayışına karşılık verememiştir. Eğri ve eliptik çizgilerin Fütürizm içinde olmadığı ve manifestolara sonradan eklemlendiği anlaşılmıştır. Sant’Elia’yı Fütürist yapan gerçek onun perspektifleridir ki perspektif, Fütürizmin önemli özelliklerinden biridir.

Manifestolar, bir bütün olarak ele alındığında ütopya/devrim, şiddet, intihar, nihilizm, arzu/erotizm ve kamu karşıtlığı gibi birçok ortak tema altında toplanmaktadır. Neitzsche güzelliğin şiddeti gerektirdiği söyler, Virilio ise I.Dünya Savaşı’nı hesaba katmadan dada veya sürrealizmi anlayamazsınız. demektedir. İntihar da bir manifestodur. Modern devlet, insandan gücünü ve bedenini üretim için isterken, birey ona karşı koyar ve baskılayan güce karşı intihar manifestosunu sunmaktadır. Dada sözcüğünün bile onlar için hiçbir anlam taşımadığını ifade eden Tzara, manifesto için gerekli olan isteklerin veya ateş püskürmelerin can sıkıcı olduğunu savunarak “Bir manifesto yazıyorum ve hiçbir şey istemiyorum.” demiştir. Her ne kadar kamuya öfke kusan avangardlar olsa da hayatta kalabilmek için kamu tarafından desteklenmeye ve muhtaç oldukları satılmaya mahkum olmuşlardır.

Manifestolar, geçmişin çözülmeyi bekleyen sırları ve şifreleriyle dolu bir birikim havuzudur. Onlarsız hiçbir avangard ele alınamaz ya da tartışılamaz.

Kaynaklar

• Manifesto, avangard sanat ve eleştirel düşünce, Ali Artun
• Manifestoların Perspektifinden: Antonio Sant’Elia Fütürist Mi?, Yusuf Civelek
• Mimarlık Manifestoları, Anthony Vidler
• http://www.e-skop.com/skopbulten/dadanin-100-yili-tristan-tzara-ve-dada-manifestosu/2915
• http://www.filozof.net/Turkce/edebiyat/edebi-sahsiyetler-kisilikler-biyografileri/40168-umberto-boccioni-kimdir-hayati-eserleri-hakkinda-bilgi.html?showall=1&limitstart=
• https://gaiadergi.com/golgede-birakilmis-bir-utopyaci-filozof-charles-fourier/